Iets met goedkoop blijkt duurkoop

Bij story listening blijft voortschrijdend inzicht een dingetje. Nu weer een heel praktisch nieuw inzicht: over het filmen van het verhaal. Tot nu toe de grootste (of eigenlijk de enige) kostenpost was steeds het inhuren van een filmer. Een paar honderd euro ben je toch wel minimaal kwijt voor een redelijke registratie die je zonder gêne kunt delen.

Dat kan toch nóg goedkoper, dacht ik. Met die handige smartphones van tegenwoordig. Bij de gemeente Amsterdam heeft ook nog eens iedereen een iPhone, niet het nieuwste model, maar toch, je kunt er best heel aardig mee filmen. Zelf filmen, niet doen natuurlijk. De verteller wil graag contact met je kunnen houden, en een schermpje daartussen helpt bepaald niet. Weet je wat, ik vraag een collega om te filmen met haar telefoon, dacht ik laatst. In een zaal met driehonderd man.

Schokkerige vlek

Heel technisch onderlegd ben ik niet, bleek maar weer. Want het eindresultaat was een waardeloos prul. Mijn collega zat op een stoel vooraan, dat wel, maar doordat de verteller over het brede podium heen en weer liep, en mijn collega moeilijk ook heen en weer kon gaan lopen voor de neuzen van de mensen op de eerste rij, verdween de verteller op de film geregeld in de verte. Zoemde mijn collega wanhopig in, dan werd de verteller een schokkerige vlek. Wat je nodig hebt, is een fatsoenlijke camera, op een statief, die mooi in kan zoomen als de verteller wat verder weg staat.

Gekuch en geschuifel

Waar ik al helemaal niet aan gedacht had, was het geluid. De telefoon van mijn collega registreerde eenvoudigweg het omgevingsgeluid. Niet alleen het verhaal over de zaalspeakers dus – wat ook al niet te best overkwam – maar ook het gekuch en geschuifel van het publiek. Hoe gegrepen ze ook zijn door een verhaal, driehonderd mensen maken altijd geluid. Een professionele filmer ‘prikt in’ op de geluidsinstallatie en neemt zo rechtstreeks het geluid uit de microfoon op. Alsof de verteller naast je staat.

Dat beknibbelen op de film, dat heb ik dus één keer geprobeerd. En daarna heb ik gewoon mijn vaste filmer weer gebeld. Ik heb hem niet durven vertellen van mijn episch mislukte poging om hem weg te bezuinigen.

Een goed verhaal zet je niet achter een scherm

Filmpjes, daar zijn opdrachtgevers dol op. Die kan je namelijk zo fijn regisseren. Zegt de geïnterviewde iets onwelgevalligs, SNIP!, dan knip je het er gewoon uit. Is het antwoord niet helemaal naar je zin, dan stel je de vraag gewoon nog drie keer, net zolang tot het juiste antwoord eruit rolt. Kost wat centen, maar dan heb je ook wat. Je publiek kijkt ernaar en denkt: goh, leuk, geinig, mooi. Maar het weet ook wel dat het niet echt, of niet helemaal echt is. Ervaren filmpjeskijkers als we allemaal inmiddels zijn.

Plaatsvervangende schaamte

Live verhalen dus, is het mantra. Maar dan: zo’n persoonlijk verhaal, dat gaat over van die privé dingen. Soms gênante dingen. Die gevoelens van plaatsvervangende schaamte oproepen. Dat ga je toch niet op een podium staan te vertellen. Dus denkt de opdrachtgever vóór de verteller: die vind het vast té genant om door het publiek gezien te worden. Weet je wat: een filmpje is afgezaagd, dus we doen een geluidsopname. Dan maken we de zaal een beetje donker, voor extra effect. Nee? Mag ook niet? Gaat het om het live effect? Laten we de verteller dan achter een kamerscherm zetten, dan ziet het publiek hem of haar niet. Anonimiteit gegarandeerd.

Beetje respect graag

Nee! Je verteller heeft er heus wel over nagedacht, wat het betekent om zijn of haar verhaal vanaf een podium te vertellen. Ja, dat betekent dat de mensen je kunnen zien. En je naam weten. En je later kunnen herkennen als ze je tegenkomen op straat. Die afweging heeft je verteller zelf al gemaakt. En toen toch besloten het te doen. Heb als opdrachtgever een beetje respect voor de vrije keuze en het beoordelingsvermogen van de verteller.

Impliciete boodschap

En wat zeg je eigenlijk tegen je verteller als je alleen een anonieme geluidsopname maakt of een kamerscherm op het podium neerzet? Het is een impliciete boodschap, maar daarom niet minder duidelijk: ‘jouw verhaal is iets om je voor te schamen’. Is dat werkelijk wat wij willen vertellen aan iemand die ons iets wil vertellen?

Luisteren is een cadeautje

Inmiddels heb ik zo’n vijftien jaar interviewervaring. In die honderden interviews is het me misschien een of twee keer gebeurd dat iemand niet van harte wilde vertellen. Iedereen wil gehoord worden, heb ik geleerd. Als je maar echt luistert. En wat je dan soms te horen krijgt...

Vraag aan een willekeurig iemand: wil je jouw persoonlijke verhaal vertellen aan een zaal vol onbekenden, inclusief details waar je je eigenlijk voor schaamt? Nou nee, zullen ze zeggen, ik kijk wel mooi uit. Toch is het met story listening steeds weer mogelijk om mensen dit toch te laten doen. En dan hebben ze er achteraf nog een goed gevoel over ook. Hoe kan dat?

Het heeft alles te maken met aandacht en vertrouwen. Vaak – bijna altijd – vraag ik mensen die ik al een keer eerder heb geïnterviewd voor een artikel. Dan zijn er al twee dingen gebeurd. Ten eerste hebben ze mij al leren kennen en – kennelijk – geconcludeerd dat ik te vertrouwen ben. Ten tweede hebben ze hun ervaringen al een keer aan mij verteld. Alleen al de handeling van het vertellen, maakt dat de beleving van herinneringen en ervaringen bij henzelf verandert. Rauwe emoties, pijnlijke momenten, een warboel van herinneringen worden samen een gestructureerd verhaal dat je kunt vertellen.

Praattherapie

Dit is natuurlijk de kern van elke praattherapie. Je vertelt belangrijke gebeurtenissen, zet herinneringen in volgorde, brengt je gevoelens erbij onder woorden, benoemt hoe je er nu op terugkijkt. Zo geef je betekenis aan bepalende momenten in je leven en kun je er tegelijkertijd afstand van nemen. En iets wat je één keer hebt verteld, is veel makkelijker om een tweede keer te vertellen. Het is een verhaal geworden. Een verhaal met een kop en een staart, waar iemand zich niet meer voor schaamt maar juist anderen mee wil helpen

Maar dat verhaal moet ontstaan in een veilige omgeving, gewoon bij iemand thuis op de bank, onder vier ogen, met ruim de tijd. Je verteller moet het gevoel hebben dat je echt geïnteresseerd bent in hem of haar, en niet op jacht bent naar een goeie podiumact. Goed luisteren is een cadeautje dat je iemand kunt geven. En als dat cadeautje eenmaal uitgepakt wordt... dan kan er van alles gebeuren.

Intiemste details

Het is me wel eens overkomen dat een verteller zo blij was dat er iemand was die luisterde, dat de voorbereidingssessies úren duurden. Alles kreeg ik te horen, ook alles wat niets met het thema van het verhaal te maken had. De intiemste details, van seksueel misbruik als kind en werk in de prostitutie, tot en met de nieuwste burenruzie. Een andere verteller biechtte een schuld van meer dan vijftigduizend euro op, een derde begon over scheidingsellende. Had allemaal niets met het verhaal te maken. Het was puur het effect van luisteren. Ik ben er en ben geïnteresseerd. Meer is niet nodig.

Arbeidsintensief of toch superefficiënt?

Een voorbehoud dat sommige mensen maken die geïnteresseerd zijn in story listening, is dat het 'wel erg arbeidsintensief is’. Ze zien de potentie, willen ermee aan de slag maar zien op tegen de tijd die het voorbereiden van een verhaal kost.

Hoe verantwoord je die investering, in deze tijd waarin de overheid alleen maar moet bezuinigen? Zijn drie afspraken van een uur, op locatie, voor een verhaal van vijf minuten dan niet vreselijk frivool?

Je kan mijn antwoord wel raden: nee. Story listening is juist superefficiënt. Laatst had ik een bijeenkomst met zeshonderd mensen. Twee Amsterdammers vertelden aan hen hun persoonlijke verhaal. Dat had mij per verteller ongeveer één werkdag voorbereidingstijd gekost. Twee werkdagen in totaal dus.

Stel je voor dat al die zeshonderd mensen zelf op zoek hadden moeten gaan naar twee mensen uit hun doelgroep om naar hun persoonlijke verhaal te luisteren. Zeshonderd mensen keer twee werkdagen keer ... nou ja, reken maar uit.

Ik vergelijk het wel eens met filmpjes, die tegenwoordig zo populair zijn om op bijeenkomsten te vertonen. Wat kosten die niet aan voorbereidingstijd? Om nog maar te zwijgen over de kosten. Zeker animaties zijn peperduur. Een live verhaal kost je tijd, aandacht en betrokkenheid, maar in harde euro’s bijna niets. De prijs van een cadeaubon.

De onmeetbare waarde van een verhaal

Hoe meet je de waarde van verhalen? Die vraag duikt regelmatig op bij discussies over de inzet van storytelling als communicatiemiddel. Met de huidige nadruk op ‘evidence based’ werken en ‘accountability’ zijn verhalen maar glibberige dingen. Leuk vindt iedereen ze, maar of ze effectief zijn?

Mijn gebruikelijke strategie om mensen te overtuigen van de effectiviteit van verhalen, is door... er een verhaal over te vertellen. Dan vertel ik over bijstandsmoeder Priscilla die van het podium afkwam en verbijsterd bleek over haar eigen kunnen, dat ze haar eigen verhaal had durven vertellen. Of over die ambtenaren die bij het luisteren naar een schrijnend verhaal over een kwetsbaar schoolmeisje, een traantje weg zaten te pinken.

Mensen ‘voelen’ vaak wel wat de waarde van verhalen is. Ze snappen dat je geraakt en geïnspireerd kan raken van een persoonlijk verhaal uit je doelgroep. Maar dan? Wat doe je bijvoorbeeld met al die ongestructureerde informatie in een verhaal? Ja, er zit informatie in verhalen die relevant is voor de organisatie. En nee, die past niet netjes in onze hokjes van afdelingen en beleidsterreinen.

Slecht asfalt

Ik herinner me een verhaal van een vrouw die hardlooptrainingen geeft aan arme, allochtone vrouwen in Amsterdam-Noord. In haar verhaal zat concrete informatie voor de stratenmakers van het stadsdeel, want het asfalt in het park waar ze liepen was hier en daar zo slecht. En de straatverlichting kon ook beter. Maar haar verhaal ging ook over hoe de vrouwen de weg naar de armoedevoorzieningen niet konden vinden (veel abstractere informatie die relevant is voor een centrale beleidsafdeling van de gemeente).

En dan nog: N=1. Wat moet je met één verhaal? Je kan niet één persoon representant maken voor een hele doelgroep. Misschien wijkt deze persoonlijke ervaring wel heel erg af van het gemiddelde. Verhalen hebben geen kwantitatieve, meetbare waarde. Je kan er geen grote lijnen uit halen waar je in je beleidsontwikkeling wat mee kan.

Mildere ogen

Wat dan wel? Door te luisteren naar verhalen, gebeurt er iets met je beeld van de werkelijkheid. Die wordt rijker, genuanceerder. Het effect is dat je – door je doelgroep letterlijk in de ogen te kijken – hun beleving beter kunt begrijpen. Je gaat je misschien zelfs voorstellen hoe je het zelf had gevonden om in die situatie te zitten. Mogelijk helpt dat je om met mildere ogen naar je doelgroep te kijken. Als je uit hun eigen mond hebt gehoord hoe moeilijk het soms is om de juiste keuzes te maken. En om – met die ene man of vrouw die het meest indruk op je heeft gemaakt voor je geestesoog – met nog meer bezieling je werk te kunnen doen.

Soms zit het mee, soms zit het tegen

Iedereen die met me gewerkt heeft, weet het: ik ben een control freak. Het liefst doe ik in een project alles zelf: onderzoek, strategie en uitvoering. Tot en met de laatste dubbele spatie uit een drukproef halen. Live storytelling is voor mij dan ook een belangrijke oefening: leren loslaten. 

Vorig jaar had ik zeven sprekers gevonden voor een live vertelevenement: gewone mensen uit de focuswijken in Zuidoost, die over hun verschillende levenservaringen zouden vertellen. Het was nogal een monsterproductie (vooral voor control freaks die alles zelf willen doen...). Maar de voorbereiding verliep goed en tot een week van tevoren ging alles min of meer volgens planning. 

Toen kreeg ik een sms'je van een van de vertellers, een jonge ondernemer: 'Ja, ik vind het niet meer zo interessant, ik doe toch maar niet mee.' Oei. Zijn naam en foto stonden op de flyer die al overal verspreid werd, hij kon niet zomaar afhaken. Maar ik kon me nergens formeel op beroepen. Dit zijn mensen met wie je geen contract hebt, ze zijn nergens aan gebonden. Alles hangt af van hun goeie wil en de waarde die ze toekennen aan de relatie die je als begeleider inmiddels met ze hebt opgebouwd. 

Emotionele chantage 
Het bericht dat ik terugstuurde vergde daarom behoorlijk wat denkwerk: enige ferme druk was nodig om hem toch mee te laten doen, maar ik kon me niet permitteren om hem af te schrikken, dan zou ik ongetwijfeld nooit meer iets van hem vernemen. Vandaar dat ik koos voor een vorm van emotionele chantage. Kort samengevat: je brengt mij in de problemen als je niet komt. Maar dan in diplomatieke bewoordingen. Plus de toezegging dat ik er verder niet op terug zou komen. Gewoon komen en zand erover. Om hem niet in verlegenheid te brengen. En hij kwam, vertelde zijn verhaal en had het volgens mij nog naar z'n zin ook. De cadeaubon hielp ook. 

Netje sinaasappelen 
Met een andere verteller had ik minder geluk. Dit was een al wat oudere alleenstaande vrouw met een zwaar leven achter de rug, waarover ze in onvervalst jordanees vertelde. De voorgesprekken liepen steeds verschrikkelijk uit. Ze had zo veel verhalen en was zo blij dat er iemand was die luisterde. Tot ik op een dag, voor de derde afspraak, in de stromende regen tevergeefs bij haar stond aan te bellen. Ook haar telefoon nam ze niet op. Pas een week later kreeg ik een kort sms'je dat ze ziek was geweest. We maakten een nieuwe afspraak maar ook die dag ging de deur niet voor me open. Ik hing mijn netje sinaasappelen aan haar deurknop en fietste onverrichterzake terug naar kantoor. 

Een week en vele onbeantwoorde sms'jes en telefoontjes later moest ik constateren dat het met deze mevrouw niet meer ging lukken. Er was iets gebeurd waardoor ze kennelijk niet meer mee wilde of kon doen. Haar naam en portretfoto stonden prominent op de flyer, maar ik kon haar niet bereiken om haar over te halen om toch mee te doen. Ik moest het op het evenement dus met zes in plaats van zeven vertellers doen. 

Geen anonieme radertjes 
Dat is het onvoorspelbare van live storytelling, je bent afhankelijk van mensen die lang niet altijd gewend zijn om zich aan afspraken te houden. Alles zit 'm in het zo snel mogelijk ontwikkelen van een goede persoonlijke relatie. Iets wat – wat mij betreft – precies past in de nieuwe relatie die aan het ontstaan is tussen burger en gemeente: eentje van meer gelijkwaardigheid, waarbij ambtenaren niet langer anonieme radertjes zijn in een overheidsapparaat (het woord alleen al), maar waarbij we allemaal gewoon mens zijn, met elkaar praten en samen van de stad iets moois proberen te maken. 

Deze blog verscheen op 24 juni 2015 op het intranet van de gemeente Amsterdam.